قرآن مجموعه آیات و سوره های نازل شده بر پیامبر اسلام است که در طی رسالت ایشان نازل شده است. نزول قرآن به صورت تدریجی و مناسبت های گوناگون بوده است.وَ قُرْءَانًا فَرَقْنَاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلىَ النَّاسِ عَلىَ مُکْثٍ وَ نَزَّلْنَاهُ تَنزِیلا(اسرا:۱۰۶ ) و قرآنى [با عظمت را] بخش بخش [بر تو] نازل کردیم تا آن را به آرامى بر مردم بخوانى، و آن را به تدریج نازل کردیم.(معرفت، ۱۳۸۶:۳۱). در طول رسالت پیامبر اکرم هرگاه پیشامدی رخ می‌داد یا مسلمانان با مشکلی روبرو می شدند برای رفع آن و گاهی برای پاسخ به سوالات مطرح شده آیاتی از یک سوره نازل میشد( همان). طبق «وَ مَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلَّا بِلِسَانِ قَوْمِهِ لِیُبَینَِّ لهَُم»( ابراهیم:4)« و ما هیچ پیامبرى را جز به زبان قومش نفرستادیم، تا [حقایق را] براى آنان بیان کند». در زمان حضور مسلمانان معانی و مفاهیم آیات را درک می‌کردند و اگر هم احیاناً با ابهام مواجه می شدند پیامبر اکرم در دسترس آنها بود تا از پرسش کند و ابهام آنها برطرف شود. اکنون بعد از گذشت قرنها ما با متن قرآن مواجه هستیم که گاه در در فهم آن با مشکل روبرو می شویم ، برای حل این مشکل و واضح کردن مفاهیم قرآن مفسران در طول تاریخ به تفسیر قرآن پرداخته اند. یکی از روش هایی که اخیرا مورد توجه محققان و قرآن پژوهان قرار گرفته است روش نقد ادبی می باشد. در نقد ادبی به بررسی ادبی یک متن برای رسیدن به معنای نهفته در آن پرداخته می شود.در واقع در این روش برخورد ما با قرآن به مثابه یک متن میباشد و هدف بیان معانی متن و تبیین مقصود نویسنده یا گوینده از بیان این متن می باشد. یکی از روشها در این نظریه روش زبان شناسی می باشد که شامل شاخه های واج شناسی، ارتباط شناسی، معناشناسی، نشانه شناسی ،کاربرد شناسی و... می باشد.
یکی از نظریاتی که در زبان شناسی مطرح شده است صورت گرایی(فرمالیست)است که در این روش توجه به ظاهر متن می باشد. در این زمینه یاکوبسن دانشمند صورت گرایی روسی نظریه معروف ای با نام نظریه ارتباط ارائه داده است که در این نظریه به معرفی نقش های زبانی می‌پردازد.
یاکوبسن: رومن یاکوبسن (۱۹۸۲- ۱۸۹۶) زبان شناس و ادیب روسی، نظریه های مهمی در زبان شناسی مطرح کرده که مهمترین نظریه او به نظریه ارتباط معروف است.
نظریه ارتباط: به عقیده یاکوبسن در هر رخداد زبانی شش عامل برجسته وجود دارد. هر ارتباط زبانی از یک‌پیام تشکیل شده است که از سوی گوینده یا به بیان کلی تر فرستنده به گیرنده منتقل می شود . در واقع گوینده پیامی را از طریق یک مجرا به شنونده می رساند و به کمک این پیام به موضوعی اشاره می کند، اما درهر ارتباط موفق زبانی سه عامل دیگر نیز باید وجود داشته باشد: "تماس یا مجرای ارتباطی" "کد یا رمزگان" و سرانجام "زمینه یا موضوع" که در گستره آن می‌توان فهمید پیام چیست. هر یک از این شش عامل به وجود آورنده یکی از نقش های زبانی است که در ادامه به تبیین آن پرداخته می شود:
موضوع(ارجاعی)
پیام(ادبی)
گیرنده------------------------------------------فرستنده
تماس(همدلی یا کلامی)
رمزگان(فرا زبان)
۱- نقش عاطفی: اگر جهت گیری پیام به سوی فرستنده باشد، کارکرد یا نقش پیام عاطفی است یعنی در این حالت گوینده از احساسات خود سخن می گوید، برخی از دانشمندان زبان شناس از نقش عاطفی به عنوان حدیث نفس یاد می‌کنند.(صفوی،1394،23) در آیه« إِنَّنىِ أَنَا اللَّهُ لَا إِلَاهَ إِلَّا أَنَا» (طه:14) منم، من، خدایى که جز من خدایى نیست. خداوند به بیان معرفی خود می پردازد و در حقیقت جهت گیری کلام کاملا به سمت گوینده می باشد . در این آیه نقش عاطفی اصلی ترین نقش زبانی می باشد.
2- نقش ارجاعی: اگر هدف اصلی گوینده موضوعی باشد که درباره آن صحبت می کند یعنی جهت گیری پیام به سمت موضوع پیام باشد، نقش زبان ارجاعی می شود. در بیشتر پیام ها نقش غالب ارجاعی است. در این نقش هدف اصلی گوینده تفهیم موضوعی است که می گوید. (احمدی، ۱۳۷۰، 66)در آیه «لَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلىَ قَوْمِهِ» (اعراف:59) نقش ارجاعی آیه داستان حضرت نوح می باشد که آیه به طور واضح به آن اشاره می کند.
3-نقش ترغیبی: هنگامی که تأکید پیام به سمت مخاطب باشد و جهت گیری پیام به سمت گیرنده نقش ترغیبی نقش غالب است. گویی در حقیقت گوینده پیامی را به شنونده منتقل می کند که به واکنش شنونده منجر می‌شود شکل بارز جملات ترغیبی را در جملات امری می بینیم. البته در جملات خبری هم ممکن است نقش ترغیبی آشکار شود در صورتی که گوینده به جای جمله امری از جمله خبری استفاده می کند. ( صفوی ۱۳۹۴، ۲۴)« فَاعْبُدْنىِ وَ أَقِمِ الصَّلَوةَ لِذِکْرِى» پس مرا پرستش کن و به یاد من نماز برپا دار (طه:14)در آیه نیز چون توجه و جهت گیری پیام به سمت مخاطب است نقش ترغیبی نمایان است.
نقش همدلی: نقش همدلی که با عنوان نقش ارتباطی یا سخن گشایانه نیز به کار می رود مربوط به مواردی است که تاکید پیام بر مجرای ارتباطی یا تماس باشد. بسیاری از جملات تنها برای برقراری ارتباط بیان می شود برای مثال در آیه 18 سوره طه«قال هی عصای اَتوکؤُ علیها و اهشُِ بها علی غنمی و لی فیها مأرب اخری» در این آیات که گوینده حضرت موسی است و شنونده خداوند هدف حضرت موسی از برقراری پیام توضیح خصوصیات عصا برای خداوند و فهماندن ویژگی‌های عصا به او نیست، بلکه فقط برای ادامه دادن ارتباط با خدا به توضیح و تشریح ویژگی‌های عصا می پردازد در اینجا نقش زبانی نقش همدلی یا ارتباطی است.
نقش فرازبانی: اگر جهت گیری پیام به سمت کد یا رمزگان به کار رفته باشد، یعنی گوینده به معنا کردن رمزگان و توضیح آنها بپردازد نقش زبان، فرازبانی است. مثلاً در آیه ۳۶ سوره توبه خداوند به توضیح واژه نسیء می‌پردازد: « انما النسیء زیادة فی الکفر یضل به الذین کفروا یحلونه عاما ویحرمونه عاما لیواطئوا عدة ما حرم الله فیحلوا ما حرم الله زین لهم سوء اعمالهم والله لا یهدی القوم الکافرین»«جز این نیست که جابه‌جا کردن [ماه‌هاى حرام] افزونى در کفر است که کافران با آن گمراه مى‌شوند، آن را یک سال حلال مى‌شمارند و یک سال حرام مى‌دانند، تا با عده‌ى ماه‌هایى که خدا حرام کرده است برابر کنند، در نتیجه ماهى را که خدا حرام کرده حلال مى‌کنند.» پس در این آیه نقش فرازبانی وجود دارد.
نقش ادبی: اگر جهت گیری به سمت خود پیام باشد، نقش زبان ادبی است. در این نقش چگونگی و شکل بیان اهمیت می‌یابد (احمدی، ۱۳۷۰، ۶۱ )در واقع در نقش ادبی هدف گوینده از تولید پیام این است که پیامی شعر گونه و با بیانی زیبا تولید کند.در ایات ابتدایی سوره مرسلات فاصله شعرگونه انتهای آیات نشان می دهد که متکلم سخنی ادبی بیان فرموده است و نقش ادبی دراین آیات مشهود می باشد. وَ الْمُرْسَلَاتِ عُرْفًا-فَالْعَاصِفَاتِ عَصْفًا-وَ النَّاشِرَاتِ نَشْرًا-فَالْفَارِقَاتِ فَرْقًا -فَالْمُلْقِیَاتِ ذِکْرًا
به اعتقاد یاکوبسن این نقش ها در کنار یکدیگر حضور دارند و به سختی می توان پیام را یافت که صرفاً به یکی از این شش نقش، مرتبط شود و حضور یکی از نقش ها به معنی نبودن نقش های دیگر نیست، ولی ممکن است که یکی از این نقش ها برجسته تر باشد.
- ۹۸/۰۱/۲۱