بیان مساله (جستار)

بافت ازعناصر مهم در فهم متن است وشامل بافت متنی و بافت فرا متنی است(صفوی،1394 :57)بافت فرامتنی یا بافت موقعیتی یعنی موقعیتی که متن در آن به کار رفته است و منظور از موقعیت ،محیط پیرامون زمانی،مکانی، اوضاع اجتماعی،فرهنگی واعتقادی در بر گیرنده متن می باشد.

برای درک بهتر  بافت موقعیتی، مطالعه بر روی عناصر زبانی و غیر زبانی موثر است. در بررسی عناصر زبانی یکی از راهکارها، توجه به نقش های زبانی است. از نظر یاکوبسن(زبان شناس و نظریه پرداز) عوامل دخیل در ایجاد ارتباط عبارتند از : متکلم، مخاطب، موضوع پیام ،رمزگان ، و عناصر ادبی که از طریق مجرای ارتباطی رابطه را بر قرار می سازند. توجه به هر کدام از این عوامل ،پدید آورنده یکی از نقش های زبانی عاطفی ،ترغیبی، ارجاعی،همدلی و ادبی است ( رک صفوی،1394: 21) .

  از یک مخاطبه (گفتگو) قرآنی دو برداشت می شود :1- معنایی که الفاظ آن را انتقال می دهند، یعنی  این متن به چه معنا است؟ 2- هدفی که گوینده به دنبال انتقال آن است،یعنی گوینده از به کار بردن این الفاظ چه قصدی داشته است. و ممکن است که این دو با هم منطبق نباشد.(صانعی پور،۱۳۹۰: ۲۷).مثلا وقتی خداوند می فرمایندُ«فَاعْبُدُواْ مَا شِئْتُم مِّن دُونِهِ‏ » (قرآن کریم،39:15)«شما هرکس را جز او، مى‏خواهید بپرستید»، در آین آیه چیزی که از الفاظ فهمیده می شوداین است که هر کسی جز خدا را بپرستید، ولی توجه به بافت می رساندکه منظور امرى است تهدیدى تا بفهماند به غیر خدا هر چه را بپرستید سودى به حالتان نخواهد داشت.(طباطبایی،1417،17: 248). بررسی بافت موقعیتی و مشخص کردن نقش های زبانی، ما را به هدف خداوند از به کار بردن الفاظ نزدیک می کند. زیرا همانگونه که در سخن گفتن باید فضا یعنی شرایط روحی مکانی و زمانی مخاطب رعایت شود و به ویژگی های مخاطبان با سطوح گوناگون توجه شود قرآن نیز به عنوان بلیغ ترین سخن به این قاعده توجه داشته است و خداوند شرایط ، زمان ، مکان نزول و وضعیت مخاطبان را در مخاطبه لحاظ کرده است ، بنابراین لحن سخن خداوند با توجه به موقعیت های مختلف و مخاطبان فرق میکند. خداوند در قرآن گاه به روش ایجابی سخن می گوید. روش ایجابی این است که متکلم با تکیه بر واقعیات و موارد قابل پذیرش برای مخاطب سعی می‌کند که با مخاطب همراه شود و منظور و مقصود خود را به مخاطب برساند، در این روش متکلم توجه خاصی به بافت ذهنی مخاطب دارد و با همراه شدن با مخاطب او را مجاب به پذیرش سخن خود می کند (صانعی پور،۱۳۹۰: 178به نقل ازKasper,1994 ,3206 -3211)؛ از آنجا که قرآن کریم بر اساس اصول عقلایی محاوره سخن گفته است، توجه به ویژگی مخاطب (نقش ترغیبی) و عبارات و واژگان مورد گفتگو (نقش ارجاعی) و موضع متکلم در برابر مخاطب (نقش عاطفی) ، قرینه فهم بهتر کلام است.(رک،رجبی،1394: 127)

برای مثال آیات ۵۴ تا ۵۷ سوره اعراف مورد مطالعه قرار داده می شود. سیاق آیات می رساند که مخاطب خاص این آیات مشرکان هستند ،چون آیات قبل، نتیجه شرک به خدا و تکذیب آیات او را بیان می کند( طباطبایی، ۱۴۱۲: ۸ ،۱۸۴). و موضوع آیات، اثبات معاد می باشد . پذیرش مفهوم معاد برای عرب عصر جاهلیت که مخاطب این آیات هستند سخت بوده وعلت عدم پذیرش آنها عناد و غرض ورزی نبود، بلکه با توجه به آیات قبل آن را محال عقلی می دانستند. خداوند می خواهد این مفهوم را برای آنها آسان کند، لذا در این آیات برای اثبات معاد از الفاظ فلسفی و عقلی استفاده نشده بلکه با ذکر نشانه های موجود در طبیعت که مشرکان با آن مأنوس بودند و آن را مشاهده می کردند، این مفهوم به آنها منتقل شده است. با بیان فرستادن باد ،نزول باران ،وزنده شدن طبیعت مرده که برای مشرکان قابل رؤیت بود و تشبیه آن به زنده شدن مردگان ، معاد را برای آنها قابل فهم می کند. در این آیات خداوند به مشرکان وعده عذاب نمی دهد بلکه آنها را به تنبه و تذکر دعوت می‌کند.

نقش عاطفی بنابر آنچه در زبان شناسی آمده بیانگر احساس متکلم است  و چون  احساسات، در مورد خداوند معنا ندارد، باید گفت خداوند جایی که خواسته است موضع نهایی خود را مشخص کند از الفاظی رحیمانه استفاده کرده است و الفاظی که واکنش الهی در برابر رفتارهای گوناگون افراد را نشان می دهد به نوعی نقش عاطفی است، زیرا مبین موضع خداوند در برابر آنها است ،در این آیات جهت گیری پیام به سمت متکلم(خداوند) است. نقش عاطفی خداوند در این آیات با استفاده از راهبرد ایجابی ، نقش هدایتگری است. در یک کلام اگر جهت گیری پیام به سمت مخاطب باشد، نقش ترغیبی دارد. در اینجا از آیات قبل و سیاق آن مشخص می‌شود دلیل مشرکان درشرک و تکذیب آیات ، دشواری فهم معاد بوده ، پس درصدد انکار آیات الهی و معاد بودند و  نقش ترغیبی انکار را داشتند؛

در نقش ارجاعی، جهت گیری پیام به سمت موضوع پیام است. موضوع این آیات ،اثبات معاد برای مشرکانی است که معاد را از نظر عقلی محال می دانستند؛ در نقش همدلی ، جهت گیری پیامآقا مهدی:

به سمت مجرای ارتباطی است و در آیات مذکور خداوند می خواهد ارتباط را با مشرکان ادامه دهد تا آنها را در راستای ایمان آوردن به معاد توانمند سازد. 

نقش ادبی که جهت گیری پیام به عناصر ادبی به کار رفته در کلام است، در این آیه نیز وجود دارد. خداوند از تصاویر طبیعی در زنده شدن طبیعت پس از نزول باران استفاده کرده تابعد زیبا شناسی کلام تکمیل گردد.